Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği

Ahmet Ağaoğlu (Şuşa, 1869-İstanbul, 1939) XX. yüzyıl başlarında Kafkasyada, II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde ise Türkiyede siyasal ve entelektüel gündem içinde özel yer işgal etmiş bir kişiliktir. Onun aydın kimliği, eylem ve düşünceleri temelde üç ayrı tarihsel dönem/mekân içinde farklı doğrultularda gelişme gösterir. XIX. yüzyıl sonlarında Çarlığa bağl okullardaki yetişme evresinden sonra yükseköğrenim amacıyla gittiği Fransada kazandığı oryantalist formasyonun da etkisiyle Fars kültürünün üstünlüğü inancıyla desteklenen İran yanlısı ve Türklük karşıtı bir tutum sergiler. Ağaoğlu 1905 Devrimini izleyen dönemde Çarlığın artan baskıları karşısında Türkiyeye iltica etmiş ve Osmanlı uyruğuna geçmiştir. Osmanlı İmparatorluğunun dağılma sürecini yaşadığı ve Cumhuriyetin köklü dönüşümlerinin gerçekleştiği yıllar boyunca Ağaoğlunun düşünceleri İttihatçı Pantürkizmden Doğu uygarlıkları karşıtlığını içeren bir Batı savunuculuğuna, Kemalist ulusçuluktan liberal bireyciliğe ve Tek Parti rejimi muhalifliğine uzanan oldukça geniş bir yelpaze içinde değişim seyri izlemiştir. Ağaoğlu, içinde yer aldığı ortama göre aidiyeti, rolleri ve savunduğu fikirler değişime uğramış bir aydındır. Rus Azerbaycanında Çarlık rejimi aleyhtarı, talepkâr bir kolonyal aydın konumunda bulunan Ağaoğlu, II. Meşrutiyet Türkiyesinde emperyal bir bürokrata, Cumhuriyet Türkiyesinde ise bir ulus-devlet aydınına dönüşmüştür.