Çağatay Edebiyatında Antoloji Geleneği Olarak Beyazcılık

Ak, yumurta akı; beyaza çekmek, tebyiz etmek, temize çekmek gibi isim ve fiilerin karşılığı olan beyaz, öncelikle bir intikal vasıtası olarak dil ve edebiyat mirasını geleceğe taşıyan bir derleme türüdür. Antik dönemlerdeki antolojiden günümüze kadar beyazlarla aynı veya benzer işlevi gören sayısız derleme eser örnekleri verilmiştir. Ancak yazılı edebiyatın en başından beri yüklem ve öznesi beyaz rengiyle kıyaslanarak yapılmış ikinci bir seçki adlandırması yoktur. Bu durum, doğrudan beyaz renginin zihinlerde bıraktığı berrak ve temiz algısıyla ilgilidir. Bu algı, edebi bir ürün söz konusu olduğunda, üzerinde sesin noktadan başlayarak vücut bulduğu beyaz bir zemine dönüşür. Nihayet beyaz, sözün musikiyle bir araya gelip şiire dönüştüğünde ise appak bir kağıt olur.

Beyazcılık bütün Orta Asya'da, en az beş asırlık tarihi olan köklü bir gelenektir ancak Orta Asya dışında bu gelenek, özellikle Anadolu veya Osmanlı sahasında, hiçbir şekilde kullanılmayan; hatta bilinmeyen bir bir terimdir. Biz de bu noktadan yola çıkarak adı geçen geleneği tanıtmak istedik. Dolayısıyla ele aldığımız beyazlarda bulunan metinlerinin hiçbir surette tahlilini yapmadık. Buna göre çalışmamız Giriş ve altı bölüme ayrılmıştır. Giriş'te, antolojik eserlerin ortaya çıkışından beyazlara gelinceye kadarki sürede, Batı ve Doğu'da antoloji geleneğinin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. I. Bölüm, beyaz kelimesinin sözlük anlamından başlayıp buadlandırmanın ortaya çıkışı, bununla ilgili problemler, beyazların doğuşunu hızlandıran etkenler ve yüzyıllara göre gelişme süreci aktarılmıştır. II. Bölüm, beyaz hazırlanmasında istifade edilen yazıl sözlü her hürlü kaynak anlatıldıktan sonra 25'e yakın beyaz benzeri seçki türleri ansiklopedik olarak anlatılmıştır. III. Bölüm, beyazların tasnifiyle ilgilidir. Bu bölümde şekil ve muhteva göz önünde bulundurularak mevcut el yazma beyazlar bu iki madde altında tasnif edilmişlerdir. IV. Bölüm, beyazların yazılı kaynaklar açısından önemi, beyazlara ortam hazırlayan Özbek Hanlıkları'nın siyasi tarihlerinin kısaca anlatımı ve onların oluşturduğu edebi ortamlar ve beyazcılık ekollerine değinilmiştir. V. Bölüm, mevcut beyazların şekil ve muhteva özellikleri, çeşitli tablo ve istatistikler kullanılarak anlatılmıştır. Çaşılmanın VI. ve son bölümü ise mevcut beyaz örneklerinden seçilen örnek metinlere ayrılmıştır.

Beyaz ve beyazcılık, klasik edebiyat ürünü olmasına rağmen bu edebiyatın bir parçası olan Orta Asya ile sınırlı kalmış onlarca gelenekten biridir. Dolayısıyla bu çalışmanın doğmasına sebep olan ilk amaç, böyle bir türün varlık ve mahiyetini ortaya koymaktı. Ancak hazırlık aşamasında, sadece Anadolu'nun değil; bütün Türk dünyasının beyaz derlemeler konusunda fazla bilgi sahibi olmadıkları anlaşılmıştır. Beyaz adlandırmasının günümüzde de hala geçerliliğini koruduğu Özbekistan'da bile makale, ansiklopedi maddesi veya kitap bölümünden beyazcılık geleneği üzerine müstakil bir çalışmanın olmadığı görülmüştür. Bu nedenle de çalışmamızın Anadolu, Azerbaycan ve Orta Asya'da tarih, edebiyat tarihi, folklor, şiir, musiki, sağlık, dini ilimler, hukuk ve daha başka konular üzerinde çalışacak kişilere yardımcı olacağı kanaatindeyiz.