İlk Dönem İslam Mezhepleri

Ebû'l-Hasen el-Eş'arî'nin bu eseri, İslam mezhepleriyle ilgili ilk klasik kaynaklardan biridir. Bin yılı aşkın bir süre sonra ilk kez Türkçede; daha önce herhangi bir batı diline de çevrilmemişti. 873 yılında Basra'da doğduğu kabul edilen yazar, önceleri Sünnî âlimlerden ders almış ancak daha sonra annesinin Mutezile bilginlerinden Ebû Ali el-Cubbâî ile evlenmesinden sonra, ondan kelâm dersleri almıştır. Kırk yaşına kadar Mutezile mezhebinin görüşlerini savunmuş ancak 912 yılında Mutezile'den ayrılıp ehl-i Sünnete intisap ettiğini açıklamıştır. Bu aşamadan sonra Ahmed b. Hanbel'in yöntemini benimseyen ama aradığını burada da bulamayan el-Eş'arî, inanç ilkelerini akılla desteklemekle birlikte nassı ön plana çıkaran üçüncü bir yöntemi benimsemiştir. Böylece daha sonra Sünnî kelam denilecek olan bir düşünce tarzının Mâtürîdî paralelinde gelişmesine neden olmuştur. Gerek mezhepler tarihi gerekse İslam felsefesi hakkıda bir başvuru kitabı olan İlk Dönem İslam Mezhepleri'nde Eş'arî, şahsi kanaatini belirtmeden İslam mezheplerine dair son derece ilginç bilgiler aktarmaktadır: Onun [Muğîre b. Saîd] iddiasına göre, şanı yüce olan Allah tekti, O'nunla birlikte hiçbir şey yoktu; varlıkları yaratmak istediğinde en büyük ismiyle konuştu, uçtu ve başının üzerine bir taç kondu. O, 'Rabbinin yüce adını tesbih et' ayetinin buna işaret ettiğini söyledi. İddiasına göre, sonra parmağıyla avucunun içine kulların isyan ve taat amellerini yazdı. Bunun üzerine isyanlara kızdı ve terledi; onun terinden biri karanlık ve acı, diğeri tatlı ve berrak iki deniz meydana geldi. Sonra denize baktı ve gölgesini gördü. Onu almaya yeltendi, ama gölge uçtu. Bunun üzerine gölgesinin gözlerini çıkardı ve ondan bir güneş yarattı ve bu gölgeyi helâk etti. 'Benimle birlikte başka bir ilahın bulunması doğru değildir' dedi.