Şeyhülislamlık; Yenileşme Döneminde Devlet ve Din_{Yenileşme Döneminde Devlet ve Din}

Şeyhülislamlık kurumu, aslında, tarihteki İslam imparatorluklarının en sonuncusu diyebileceğimiz Osmanlı İmparatorluğu’nun, temellerini bu İslam devletlerinden miras almasına rağmen farklı nitelikler kazandırdığı kurumların en dikkat çekenlerinden biri sayılabilir... Osmanlı devletinin Yıldırım Bayezid devrinde başlayan merkezîleşme sürecinin Fatih Sultan Mehmed’le doruğa çıkışıyla birlikte, Osmanlı ulemâsı tam anlamıyla kurumlaşmış bir sınıf haline gelmiş, şeyhülislam da bu kurumlaşmanın en tepedeki temsilcisi olmuştur... Esra Yakut’un ... çalışması ... şeyhülislamlık kurumunun, Yenileşme döneminin belli bir tarihinden Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışına kadar olan uzun soluklu bir dilimini (1789-1922) ele alan ilk araştırmadır... Burada, kurumun kendi bünyesinde geçirdiği değişimler, yeni örgütlenme biçim ve aşamaları, bunların ortaya çıkardığı yeni durumlar ve problemler, dikkatle teşhis ve tahlil edilmiş, yorumlanmıştır. Ayrıca, bu yeni örgütlenme ve değişimlerin kurumun yetki alanlarına yansıması, çeşitli idarî, adlî alanlar ile eğitim ve askerlik konularında şeyhülislamlık kurumunun etkileri ve fonksiyonları, ele alınan dönem içerisinde dikkatle takip edilerek ortaya çıkarılmış bulunmaktadır. Şeyhülislamların malî durumları, gelirleri ve bunlara bağlı olarak ekonomik statüleri incelenmekte, politik gelişmelerdeki fonksiyonları ve etkileri tartışılmakta, böylece şeyhülislamlık kurumu ile siyaset kurumu arasındaki ilişkiyi belirleyen faktörler tespit edilmektedir. Fakat özellikle son yıllarda, meselâ İttihat ve Terakki Partisi’nin yönetimi devraldığı dönemde, şeyhülislamlık kurumunun artık bu sayılan alanlardaki, özellikle de siyasî ve idarî konulardaki etkilerinden soyutlanarak sadece din hizmetlerini yürütmekle görevli bir kurum haline getirilmesinin amaçlandığı, yapılan düzenlemelerden anlaşılıyor. Böylece, bir zamanlar sultanların üstünde siyasal kararlarında bile etkili olacak kadar nüfuz sahibi güçlü şahsiyetlerin, yahut çeşitli politik oyunların aracı haline gelecek kadar zayıf şahsiyetlerin temsil ettiği şeyhülislamlık kurumunun, yavaş yavaş Cumhuriyet döneminin Diyanet İşleri Başkanlığı’na doğru evrilme yoluna girmiş olduğu görülüyor. Esra Yakut bu sürecin tarihini başarıyla gözler önüne seriyor...” Ahmet Yaşar Ocak